Për të qenë universale, letërsia duhet t’i sigurojë vetes një sërë cilësish specifike që e bëjnë të përshtatshme për të kapërcyer kufijtë e kohës dhe hapësirës, për t’i bërë thirrje çdo personi, për të ngjallur ndjenja dhe emocione të përbashkëta te njerëzit. Dashuria dhe urrejtja, mirësia dhe dobësia, besimi dhe mosbesimi janë dukuri të zakonshme tek njerëzit, pavarësisht se u përkasin kulturave, vendeve dhe kohërave të ndryshme, dhe letërsia islame ka një gjerësi në të cilën kultura, komunitete dhe gjuhë të ndryshme mund të bashkëjetojnë në mënyrë harmonike.
Universaliteti i kulturës së kohës sonë ndryshon nga universaliteti i mëparshëm, veçanërisht nga universaliteti në mesjetë, i cili bazohej në ndërmjetësimin e gjuhëve arabe dhe latine, përmes të cilave u transmetuan shumica e veprave jo vetëm shkencore, por edhe letrare në kulturat më të reja të mbushura me motive të marra nga tradita apo trashëgimia fetare. Prandaj, veprat letrare të asaj kohe ishin më së shpeshti shtjellime të temave të përgjithshme që i kanë rrënjët në burimet fetare antike dhe orientale.
Poeti mysliman, sipas edukimit nga konceptet e Zbulesës, duhet të flet botërisht, sepse e njeh thelbin e kulturës mondiale dhe për reflektimet e veta kërkon frymëzim në fjalën dhe të vërtetën e Kuranit. Prandaj, shprehja e tij është globale për sa i përket mendimeve, gjuhës letrare, stilit të të shprehurit dhe aspiratave letrare e artistike. Duke kërkuar përgjigjen më të mirë për pyetjen se si të arrihet rinovimi dhe përparimi, ai shkruan artikuj apo debate, vepra poetike dhe prozë, duke ofruar udhëzime se çfarë duhet bërë për të ndryshuar situatën në një drejtim të dëshirueshëm, me të cilin “edhe Zoti edhe njeriu do të ishin të kënaqur”. Poeti mysliman duhet ta kuptojë fjalën e shkruar si formë efektive të edukimit, organizimit dhe veprimit ndryshues e zhvillues.
Parë në dritën e pikënisjes së mendimit dhe burimeve sublime kuranore mbi të cilat ai i vendos themelet e mendimit të tij dhe drejtimin e vështrimit të jetës së njeriut dhe botës, është logjike që të sfidojë literaturën që lind nga një këndvështrim materialist, nacionalist, agnostik dhe ateist, ose nga ndonjë këndvështrim i reduktuar.
Përkundër pikëpamjes materialiste të pjesshme të thirrjes së letërsisë, qëndron realiteti islam dhe botëkuptimi i Islamit, duke bërë në konceptimin e tij një lidhje midis kësaj dhe botës së ardhme, të padukshme dhe të dukshme, midis materies dhe shpirtit, midis zotërimit dhe Zotëruesit, ndërmjet arsyes dhe zemrës, midis shpatës dhe penës, midis lirisë dhe disiplinës, midis letërsisë së lirë dhe disiplinës së brendshme. Është plotësim i ndërsjellë pa të cilin mbijetesa njerëzore nuk është e mundur. Pa të, jeta nuk mund të zgjatet dhe të përparohet, pa shtypur njëra palë tjetrën, që njëra palë të mos jetë e tepruar dhe tjetra e uritur. Nëpërmjet këtij plotësimi reciprok, njeriu si pjesë e botës dhe element përbërës që ushtron dhe merr ndikime, arrin një ekuilibër, fillimisht me veten e tij, pastaj me mjedisin dhe gjithçka që ekziston.
Në kuadër të shprehjes poetike, poeti mysliman synon të riekspozojë pyetjet që kanë të bëjnë me poezinë si një fenomen universal. Nëse poezia është e vërtetë, ajo është e interesuar për universalet, duke shkuar përtej partikulareve. Ajo i bën të veçantat pikënisjen nga e cila përpiqet të kërkojë të vërtetën rreth ekzistencës. Krahas asaj që tek poeti mysliman mbizotëron poezia, ai është edhe mendimtar. Duke qenë se poezia merr parasysh rreptësisht bukurinë e përfytyrimit dhe saktësinë e të shprehurit, sekreti i përhapjes së saj në botë është se bukurinë e saj nuk e merr nga ekuilibri ritmik i fjalëve dhe rimimi i tyre, por nga burimet themelore të Idesë së Lartë dhe mendimi i ndritur i poetit që e udhëheq atë, poeti në formësimin e një shoqërie të mirë ka një rol të barabartë me rolin e sundimtarit filozof te Platoni.
Duke u nisur nga kuptimi i tij për natyrën e Kuranit, si pjesë e mendimit të tij, nuk e ndan botën tjetër nga kjo botë, besimin nga arsyeja, intuitën nga zemra, letërsinë nga morali dhe pikëpamjet e njeriut, kozmosit dhe jetës, me të cilat ai ndeshet dhe i soditë. Sipas konceptimit kuranor nga i cili nis poeti mysliman, puna e tij, ashtu si shkenca, duhet të jetë në harmoni me të vërtetën për të qenë në shërbim të besimit, të së vërtetës dhe i një jete të denjë si qenie njerëzore. Kurani fisnik ndikon tek poeti mysliman dhe në mendimin e tij në një mënyrë që asnjë libër tjetër dhe as ndonjë person tjetër nuk mund të ndikojë. Ai i afrohet leximit të tij në një mënyrë karakteristike për një pjesëtar bashkëkohorë të Islamit, me një kuriozitet dhe mall.
Ai vazhdimisht nxit dhe motivon bashkëbiseduesit dhe lexuesit që ta lexojnë me kujdes Kuranin, ta marrin në konsideratë dhe ta studiojnë atë, të gjejnë në të udhëzime për zgjidhjen e problemeve bashkëkohore, të kërkojnë udhëzime në zgjidhjen e krizave botërore.
Pikëpamja kuranore, nuk është nënshtruar në asnjë periudhë nga qytetërimi evropian. Teknologjia dhe filozofia e dizajnit nuk e pushton atë me tezat dhe filozofinë e saj. Ai nuk e humb ndjenjën e matjes së drejtë dhe të vëzhgimit objektiv përballë shkëlqimit mashtrues, para joshjes së të cilit ranë shumë mendje të mëdha. Ai i paralajmëron njerëzit që të mos bien në grackat e kësaj filozofie, të hipnotizuar nga përparimi shkencor dhe teknologjik, duke humbur nga sytë planet e tij të skëterrës “botërore” për të shkatërruar të gjithë të tjerët. Meqenëse themelet e këtij qytetërimi u ndërtuan mbi mosbesimin, dhe mbi të ishte shartuar rebelimi kundër besimit, ky qytetërim është në konflikt të përhershëm me besimin dhe moralin. Prandaj, është kthyer në skllavëri ndaj hyjnive materiale, për të cilat ndërtohen çdo ditë disa faltore të reja. Përballë projekteve globaliste të këtij qytetërimi shkatërrues, poeti mysliman i inkurajon njerëzit t’i përmbahen pavarësisë së shpirtit.
“Njeriu i plotë” i poetit mysliman është humanumi kuranor, jeta dhe madhështia e të cilit tregojnë tensionet krijuese dhe tensionet e krijimit të atributeve të Zotit tek ai: ai zotëron krenarinë dhe virtytet e tjera dhe është i përqendruar në shpirt dhe shpirtëroren, dhe falë atributeve të sinqeritetit, përkushtimit dhe bindjes së brendshme, mbart dhe shpreh bindje të thella fetare që këmbëngulin në të vërtetën, bindjen dhe kuptimin e jetës së përditshme dhe të mbijetesës njerëzore në tërësi. Ai beson se fuqia nuk është një kriter i përsosmërisë dhe i së mirës më të lartë, dhe e gjitha në një përpjekje për ta ngritur vazhdimisht racën njerëzore, në tërësi, në një nivel më të lartë se ai që gjendet dhe në këtë mënyrë të reduktojë distancën midis njeriut dhe Zotit. Të menduarit dhe proklamimi i tillë për përparimin, përparimin si zbërthimi i mitit të madh të së vërtetës, përmbys idealet humaniste dhe çon, me gjuhën e Berdjaev, në “vetëshkatërrimin e humanizmit” dhe pa bindjen e plotë se natyra përsëritet dhe se ajo vazhdimisht dhe përgjithmonë shumëzohet dhe përsëriten të njëjtat ngjarje në dallime: ajo që po ndodh tani ka ndodhur tashmë më parë; krijimi i vazhdueshëm ka ekzistuar më parë dhe do të përsëritet pafundësisht në të ardhmen.
Poeti mysliman e detajon recetën për shpirtërimin e qytetërimit. Ai paraqet tezën sipas të cilës myslimanët do të merrnin njohuri dhe shkencë nga Evropa të kombinuara me etikën dhe shpirtërinë nga tradita e tyre. Zhvillimi i vërtetë i qytetërimit njerëzor fshihet në themelet e besimit të drejtë. Psikologjia e një kombi me rrënjë në historinë e tij duhet të lindë ndryshime. Ai pyet veten se ku është ajo botë ku do të bëheshin ndryshime; nuk është as lindje as perëndim. Në poezi kjo botë është ende e fshehur në gjoksin e besimtarit. Është një botë ku raca, statusi shoqëror dhe kombësia nuk krijojnë trazira dhe kaos; bota do të bashkohej nga ideja e vëllazërisë universale; ajo botë nuk do të dinte për monarkë dhe fisnikë në krye dhe skllevër në këmbë; është bota farën e së cilës e mbolli Pejgamberi 1400 vjet më parë. Nga këndvështrimi kuranor, nuk specifikohet se çfarë race apo kombi ishte Ademi, si drita e Zotit; ai nuk është as nga perëndimi as nga lindja . Ademi është njeriu që kupton thelbin e universit dhe që është gjithashtu më i madh se universi. Kur të shfaqet Ademi, njerëzimi do të rifitojë dinjitetin e tij. Në një qytetërim të tillë, barazia do të zbatohej; në një qytetërim të tillë gratë nuk do të hezitonin të bëheshin nëna; në atë qytetërim, toka do t’i përkiste Zotit dhe njerëzit nuk do të vrisnin njëri-tjetrin për hir të interesit material.
Tradita sokratike është një traditë e përkatësisë. Përkatësia është mall. Malli është aftësia e ndërgjegjes njerëzore për t’u çliruar nga rrjeti i gjërave të parëndësishme të përditshme. Është një potencial njerëzor që e detyron një person të mbetet i fokusuar ekskluzivisht në thelbin e ekzistencës, që është përshpirtshmëria. Përshpirtshmëria është një proces evolucioni jomaterial. Shoqëritë, si dhe individët që nuk e ndjekin këtë parim, janë të vetmuar, të rraskapitur, të vdekur. Ato përfaqësojnë një barrë për Tokën, dhe Toka do të “lehtësojë” veten nga ajo “barrë” pavarësisht nga kuazi-kulturat, gjeografitë dhe historitë “e mëdha” të cilat ajo “barrë” i pretendon.
Të gjithë ndjekësit e traditës, pavarësisht nëse është, për mendimin tim, shkrimtarët më magjepsës të botës janë shpirtërorë. Paraqitja e fazës përfundimtare të evolucionit jomaterial individual dhe shoqëror (përshpirtshmëria) është qëllimi i vetëm i punimeve të tyre. Ato u japin zë të shtypurve, të drejtat e të cilëve për rritjen dhe zhvillimin shpirtëror janë të tjetërsuar nga rrethanat e formuara nga elita politike, fetare dhe kulturore e një epoke të caktuar. Ajo elitë, kur zë rrënjë në shoqëri, i heq të drejtat individit dhe pa mbështetjen e parimit të shpirtërisë, kthehet në një barrë që ngul këmbë mbi Tokë. Këta janë pikërisht kriminelët që Kurani i përshkruan si ata që, kur urdhërohen të mos përhapin padrejtësi, mbrojnë veten duke pretenduar se po bëjnë vetëm atë që është e drejtë dhe e dobishme. Kurani pretendon se ata nuk e dinë, por ata janë kriminelë.
Nga Rumi te Thomas Moore dhe nga Shekspiri te Ikbali, objekti i padrejtësisë mbetet i njëjtë. Nëse marrim një këndvështrim më të gjerë, nga Upanishadët dhe Dasteer-i te Kurani, nga Sokrati dhe të gjithë njerëzit nga tradita e tyre, padrejtësia përfaqësonte shqetësimin më të madh në botë. Padrejtësia si ide shoqërore lidhet drejtpërdrejt me ndërgjegjësimin për pasurinë materiale dhe shpërdorimin e pushtetit. Njerëzimi, i cili për pesë mijë vjet nuk arriti të zgjidhë problemin thelbësor, më në fund duhet t’u kushtojë vëmendje atyre, përpjekjet e sinqerta të të cilëve për ta udhëhequr njerëzimin në rrugën e drejtë, kanë mbetur gjithmonë të panjohura. Shekspiri thotë se njeriu është ‘model për të gjitha qeniet e gjalla’, ‘sa engjëllor në të kuptuar, sa i pakufizuar në aftësi’,por megjithatë ai thotë: “Ç’është për mua ajo kuintesencë pluhuri, për mua nuk ka kënaqësi në njeriun (biologjik)” (Hamleti, skena II, pamja II).
Njerëzimi duhet të vendosë dhe të ndjekë hapat e atyre që përfaqësojnë një model roli duke respektuar parimet thelbësore të jetës. Nga, pejgamberët, Sokrati dhe deri te shumë ndjekës të traditës së tyre, dëshira për të zotëruar të mira materiale dhe për të abuzuar me pushtetin u refuzua duke dhënë shembuj personal. Në tragjedinë e Shekspirit Mbreti Lir, mbreti, në dëshirën e tij për t’u bërë njeriu origjinal, çlirohet nga të gjitha gjërat e çmuara duke thirrur: “Larg, larg meje gjëra të huazuara!” do të thotë: “Më ndiqni, mësoni nga shembulli im, ju krenarë dhe njerëz të respektuar. Ndjeni atë që ndjejnë të pakënaqurit, hidhni poshtë pasurinë, (hiqni dorë nga pasuritë e panevojshme)’ (Mbreti Lir, Akti III, Skena II).
Deri vonë, shumica e shkrimtarëve shmangnin fenë për skenarët e tyre të ardhshme. Sot, projeksioni i një të ardhmeje krejtësisht laike duket më pak bindës. Ndryshimi në perceptim mund të ketë arsye të ndryshme, por mund të argumentohet se ky perceptim thjesht po i afrohet realitetit të lënë në hije nga zgjerimi i komunizmit në fillim të shekullit të 20-të, dhe ndikimi, veçanërisht në media dhe arsim, i një laicizimi mjaft të lartë. Elita e arsimuar në Perëndim kanë lidhje të drejtpërdrejta me fenë sot, dhe kjo pamje nuk ka gjasa të ndryshojë ndjeshëm gjatë shekullit të 21-të. Kështu, të gjithë ne që jetojmë tani do të llogarisim seriozisht te fetë si faktorë në formësimin e botës sonë, për mirë ose për keq, veçanërisht kur nuk ka besim të përhapur se një “projekt laik” mund të funksionojnë në mënyrë adekuate në çdo komunitet shoqëror në fusha të tilla si ato personale dhe familjare, etika, politika, kujdesi shëndetësor, mjedisi njerëzor, përgjegjësia qytetare dhe ndërkombëtare.
Karen Armstrong kishte të drejtë kur vërejti se “në mes të shekullit të 20-të, opinioni i përgjithshëm ishte se sekularizmi do të ishte ideologjia e ardhshme dhe më pas feja nuk do të luante më kurrë një rol të madh në jetën publike. Epo, të gjithë e kemi gabuar”. Kjo nuk do të thotë se ne tani kemi një botë thjesht fetare me të cilën duhet të merremi; përkundrazi, është një kompleks i njëkohshëm fetar dhe laik çështjesh. Ka çështje të rëndësishme midis feve; por ka edhe probleme që ndërthuren midis feve dhe formave të ndryshme të të kuptuarit laik.
Nga idetë e mëdha filozofike nga historia e përgjithshme e filozofisë dhe, në veçanti, nga filozofia e psikologjisë, një vend të veçantë zë teoria e vetvetes/unit. Çdo krijesë ekziston me të vërtetë vetëm për aq sa shpreh ekzistencën/veten e saj. Uni hyjnor është mbi të gjitha dhe është i dukshëm sidomos në natyrë, zbulesë dhe në brendësinë e njeriut. Kështu njeriu, si të gjitha gjallesat e tjera, shprehet si një qenie konstante në shkallën e unit, ku më i zhvilluari është Uni Hyjnor rreth të cilit rrotullohet gjithçka dhe nga i cili varet gjithçka
Kuptimi përfundimtar i jetës është një ego e zhvilluar në mënyrë ideale që e ka epiqendrën në Zotin, do të kishte konstatuar poeti i mirëfilltë mysliman…
/RevistaUji-VIII/
